Расширенный поиск
18 Мая  2024 года
Логин: Регистрация
Пароль: Забыли пароль?
  • Гитче джилтин уллу элни джандырыр.
  • Бек ашыкъгъан меннге джетсин, дегенди аракъы.
  • Къарнынг къанлынга кийирир.
  • Этни да ашады, бетни да ашады.
  • Адебни адебсизден юрен.
  • Бир абыннган – минг сюрюнюр.
  • Сагъыш – къартлыкъгъа сюйюмчю.
  • Дууулдаса – бал чибин, къонса – къара чибин.
  • Туз, гырджын аша, тюзлюк бла джаша.
  • Къонакъ кёб келюучю юйню, къазаны отдан тюшмез.
  • Джарлыны эшигин махтагъан джабар.
  • Аякъларынгы джууургъанынга кёре узат.
  • Къатын байлыкъны сюер, эр саулукъну сюер.
  • Ауузу аманнга «иги», деме.
  • Мухарны эси – ашарыкъда.
  • Эркиши – от, тиширыу – суу.
  • Тил бла келеди джыр да.
  • Элни кючю – эмеген.
  • Ачыу алгъа келсе, акъыл артха къалады.
  • Битмегеннге сакъал – танг.
  • Джигер – джаннга къыйынлыкъ.
  • Чакъырылгъанны аты, чакъырылмагъанны багъасы болур.
  • Кёбню кёрген – кёб билир.
  • Иши джокъну, сыйы джокъ.
  • Биреуню къыйынлыгъы бла кесинге джол ишлеме.
  • Ауругъаннга – кийик саулукъ, джетген къызгъа – чилле джаулукъ.
  • Ётюрюкню башын керти кесер.
  • Кийимни бичсенг, кенг бич, тар этген къыйын тюлдю.
  • Душманны тышы – акъ, ичи – къара.
  • Ашхы – джыяр, аман – джояр.
  • Эринчекни эр алмаз, эр алса да, кёл салмаз, кёл салса да, кёб бармаз!
  • Билеги кючлю, бирни джыгъар, билими кючлю, мингни джыгъар.
  • Тёрдеги кюлсе, эшикдеги ышарыр.
  • Мал ёлсе, сюек къалыр, адам ёлсе, иши къалыр.
  • Джюз элде джюз ёгюзюм болгъандан эсе, джюз джууугъум болсун.
  • Рысхы – сют юсюнде кёмюк кибикди.
  • Ариу сёз аурууунгу алыр.
  • Байлыкъдан саулукъ ашхыды.
  • Адеби болмагъан къыз – тузсуз хант.
  • Джырына кёре эжиую.
  • Аш иеси бла татлыды.
  • Тёзген – тёш ашар!
  • Кёб ашасанг, татыуу чыкъмаз, кёб сёлешсенг, магъанасы чыкъмаз.
  • Ойнай билмеген, оюн бузар.
  • Кёзню ачылгъаны – иги, ауузну джабылгъаны – иги.
  • Кёлсюзден сёзсюз тууар.
  • Сакъламагъан затынга джолукъсанг, не бек къууанаса, не бек ачыйса.
  • Эшекни не къадар тюйсенг да, ат болмаз.
  • Тюз сёз баргъан сууну тыяр.
  • От этилмеген джерден тютюн чыкъмайды.

САТАНАЙ

31.03.2021 0 4722  Акбаев Х.
"Аланка"
Автор картины: З.Батчаева

САТАНАЙ – нарт эпосда энчи орну болгъан обур тиширыў, нарт Ёрюзмекни къатыны, Сосуркъаны анасы.

Сатанайны туўгъаны меджисуў тейричилик бла къысха байламлыды – Кюн-Тейри бла Айны къызларыды, кёзню къаматхан ариўлугъу болгъанды (алтын эшмелери да барды), билгичлиги бла эрине (нартлагъа да) болушханлай турады. Гитче заманчыгъында аны Джелимаўуз урлайды, артда талай джылны алмастылада джашайды, нартланы уллу къарт-къуртхалары асырагъанды.

Бир къаўум алимлени оюмларына кёре, антропонимни тамалында эски къарач.-малкъ. сата «коралл» (айтыўгъа кёре, Сатанай гитче заманында бешташ оюнну коралл ташчыкъла (сата) бла ойнагъанды) + анай «ана, аначыкъ» сёзле турадыла (тенгл.: якутлулада джомакълы ташны аты сата).

Бизни сартын, эпосдагъы Сатанай къарач.-малкъ. меджисуў тейричиликде дунияны къалай къуралгъанына джораланнган ийнаныўла бла къысха байламлыды, алагъа кёре джер Кюн-Тейриси бла Ай-Анадан туўгъанды (Сатанайны да атасы Кюн-Тейриди, анасы да Айды), ол себебден, Сатанай, бир ишексиз, Джер-Анасыды неда джер бла къысха байламлыды – эски-баба тил. cam «джер» (тенгл.: эски-мисир. Сет «башха джуртланы, къум тюзлени тейриси»; вавил. Сатаран бла этрусск. Сатре «джер берекетни тейриси»; эски-рим. Сатурн «битимни тейриси»; чуўут-христ. Сатана «джерни бийи»). Атны тамалында эски-баба тил. cam «джер» + анай «ана» тура болурла > Сатанай «джерни джакъчысы», «Джер-Анасы» деген магъанада. Эшта, патриархат келгенинде, джерге иелик эркишилеге кёчюб (Джер-Тейри), Сатанайны чыны, къуллугъу «нартланы анасы» дараджагъа тюшген болур (нарт эпосха кёре ўа, ачыкъдан айтылынмаса да, нартланы биринчи аналары Батчалыў болуб чыгъады – бютёў нартны атасы Дебет эсе, аны къатыны да бютёў нартны анасы болургъа керек шойду, алай а ол сыйлы атны Сатанай джюрютеди). Дагъыда проф. Э.Р. Тенишевни оюму бла да тенглешдиригиз: тюрк-монг. cam «сыйлы, къурманлыкъ юлюш»+ана > сатанай «сыйлы ана».

САТАНАЙ – главная героиня нартского эпоса, мудрая ведунья, жена Ёрюзмека и мать Сосурка; имеет космогоническое происхождение – она дочь Солнца и Луны имела золотые косы и ослепляющую красоту (солярное происхождение), была украдена драконом Джелимаўуз, спасена человекоподобными демоническими существами алмасты, воспитана главной ведуньей нартов. 

По мнению некоторых ученых, в основе имени архаичное карач.-балк. название коралла сата (по легенде она в детстве любила играть коралловыми камешками) + анай «мать, матушка» (сравн. с якут. волшебным камнем сата). Вероятно, в основе образа Сатанай лежат древние космогонические представления карач.-балк. о сотворении земли, согласно которым земля рождена Отцом-Солнцем и Матерью-Луной, а Сатанай – их дочь, видимо, была олицетворением самой земли «cam» (срав. с др.-егип. богом чужих земель, пустыни Сет, др.-инд. Сати «сущая», с вавилонским Сатаран, этрусск. богом изобилия Сатре, др.-римск. Сатурн – от cam «сеять», христ.-иуд. Сатана «князь земли»), с распространением более развитых мифологических систем она становится покровительницей земли cam + ана//анай «мать, дух-покровительница», а позже низводится до роли персонажа нартского эпоса. Ср. также с версией проф. Э. Р. Тенишева (от тюрк.-монг. cam «священный, подношение» + ана «мать» > сатанай «святая, священная мать».


(Голосов: 1, Рейтинг: 5)

  • Нравится

Комментариев нет